1. Khái niệm của tư pháp quốc tế
Tư pháp quốc tế có thể được hiểu là một ngành luật độc lập của luật quốc tế, bao gồm tất cả các nguyên tắc và quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, lao động, tố tụng dân sự có yếu tố nước ngoài.
2. Nguồn của tư pháp quốc tế
Tư pháp có nguồn điều chỉnh riêng biệt phù hợp với đối tượng điều chỉnh của nó. Nguồn của tư pháp quốc tế là các yếu tố trong đó chứa đựng cơ sở pháp lí điều chỉnh quan hệ tư pháp quốc tế, bao gồm những loại nguồn sau:
a. Pháp luật quốc gia
Đây là loại nguồn phổ biến và chủ yếu của tư pháp quốc tế, được biết đến là nguồn quốc nội bao gồm một hệ thống các văn bản pháp luật do quốc gia ban hành cùng với các án lệ. Pháp luật quốc gia được coi là nguồn chủ yếu của tư pháp quốc tế do các quan hệ tư pháp không phải là các quan hệ chính trị quốc tế mà chỉ đơn thuần là các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài, được mỗi quốc gia xây dựng với những quy định riêng phù hợp với điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội của mình để điều chỉnh các quan hệ tư pháp quốc tế.
Văn bản pháp luật có hiệu lực cao nhất là hiến pháp, tuy nhiên vẫn có một số nước không có hiến pháp rõ rệt với vai trò là đạo luật gốc do cơ quan lập pháp ban hành. Sau hiến pháp là các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành. Văn bản pháp luật có hiệu lực pháp lí thấp hơn là các văn bản dưới luật thường do các cơ quan hành pháp, tư pháp ban hành. Các quy phạm tư pháp quốc tế có thể được xây dựng rải rác trong hiến pháp, luật, văn bản dưới luật,… nhưng cũng có thể được pháp điển hóa thành các đạo luật chuyên biệt.
Pháp luật quốc gia với tư cách là nguồn của tư pháp quốc tế thường được áp dụng ở một số quốc gia để giải quyết quan hệ tư pháp quốc tế trong trường hợp:
Thứ nhất, khi có sự dẫn chiếu của quy phạm xung đột trong điều ước quốc tế hoặc pháp luật quốc gia.
Thứ hai, trong hợp đồng quốc tế đã có thỏa thuận áp dụng luật quốc gia nhất định.
Thứ ba, khi cơ quan giải quyết tranh chấp (thường là trọng tài quốc tế) lựa chọn luật áp dụng cho tranh chấp là pháp luật quốc gia nhất định.
Ở Việt Nam hiện nay pháp luật quốc gia là loại nguồn chủ yếu của tư pháp quốc tế. Các quy phạm tư pháp quốc tế được xây dựng rải rác trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau để điều chỉnh các quan hệ tư pháp quốc tế tương ứng.
b. Điều ước quốc tế
Không phải điều ước quốc tế nào cũng là nguồn của tư pháp quốc tế mà chỉ những điều ước quốc tế chứa đựng quy phạm tư pháp quốc tế mà Việt Nam tham gia mới trở thành nguồn của tư pháp quốc tế. Số lượng điều ước quốc tế là nguồn của tư pháp quốc tế thay đổi theo từng lĩnh vực điều chỉnh.
Điều ước quốc tế có thể được phân loại thành điều ước quốc tế đa phương và điều ước quốc tế song phương (dựa trên tiêu chí số lượng các nước tham gia điều ước quốc tế). Trong điều ước quốc tế đa phương thì có điều ước quốc tế đa phương được nhiều nước trên thế giới tham gia và điều ước quốc tế đa phương khu vực chỉ dành cho một số nước trong một khu vực xác định. Điều ước quốc tế còn được phân loại thành điều ước quốc tế khung và điều ước quốc tế chi tiết (dựa trên nội dung của điều ước quốc tế). Có nhiều điều ước quốc tế quan trọng trong lĩnh vực tư pháp quốc tế như Công ước La Haye, Công ước Berne 1886, Công ước Paris 1883,…
Điều ước quốc tế với vai trò là nguồn của tư pháp quốc tế thường được áp dụng ở một quốc gia để điều chỉnh quan hệ tư pháp quốc tế trong những trường hợp:
Thứ nhất, có điều ước quốc tế mà quốc gia là thành viên chứa đựng quy phạm điều chỉnh trực tiếp quan hệ phát sinh.
Thứ hai, quy phạm pháp luật xung đột trong pháp luật quốc gia hoặc điều ước quốc tế mà quốc gia là thành viên dẫn chiếu tới.
Thứ ba, điều khoản về luật áp dụng trong hợp đồng quốc tế có quy định việc áp dụng điều ước quốc tế cụ thể.
Thứ tư, điều ước quốc tế được áp dụng khi cơ quan giải quyết tranh chấp lựa chọn luật áp dụng cho tranh chấp là điều ước quốc tế.
c. Tập quán quốc tế
Tập quán quốc tế là những quy tắc xử sự được hình thành từ lâu đời, được sử dụng thường xuyên, liên tục và được các quốc gia thừa nhận rộng rãi. Tập quán quốc tế vừa là nguồn của công pháp quốc tế, vừa là nguồn của tư pháp quốc tế. Tuy nhiên chỉ những tập quán quốc tế mới có thể trở thành nguồn của tư pháp quốc tế, trên thực tế chủ yếu diễn ra trong lĩnh vực thương mại và hàng hải.
Tập quán quốc tế thường được phân loại thành tập quán quốc tế chung và tập quán quốc tế vùng, khu vực. Tập quán quốc tế chung là loại tập quán có phạm vi áp dụng rộng lớn, hầu khắp trên thế giới. Còn tập quán quốc tế khu vực là tập quán quốc tế được sử dụng trong một khu vực địa lí xác định, thường bao gồm một số quốc gia. Tập quán quốc tế với vai trò là nguồn của tư pháp quốc tế sẽ được áp dụng trong những trường hợp:
Thứ nhất, tập quán quốc tế được các điều ước quốc tế có liên quan quy định áp dụng.
Thứ hai, tập quán quốc tế được áp dụng khi được luật quốc gia quy định áp dụng.
Thứ ba, tập quán quốc tế được áp dụng khi các bên trong hợp đồng quốc tế có thỏa thuận trong hợp đồng về việc áp dụng tập quán quốc tế.
Thứ tư, tập quán quốc tế được áp dụng khi cơ quan giải quyết tranh chấp (thường là trọng tài quốc tế) lựa chọn luật áp dụng cho tranh chấp là tập quán quốc tế. Với mỗi phương thức giải quyết tranh chấp, tùy theo là tòa án hay trọng tài, sẽ có cách thức lựa chọn áp dụng tập quán quốc tế khác nhau.
d. Án lệ và các nguồn khác
Bên cạnh văn bản pháp luật, án lệ cũng được xem là nguồn quan trọng điều chỉnh các quan hệ pháp luật nói chung, quan hệ tư pháp quốc tế nói riêng. Nguyên tắc chung của tiền lệ án là mọi quy tắc đã được đưa ra trong một phán quyết của tòa án trước đó, đều có hiệu lực ràng buộc đối với tòa án cùng cấp hoặc cấp dưới khi xét xử một vụ việc tương tự.
Đóng góp vào sự phát triển chung của tư pháp quốc tế trên thế giới cũng như ở mỗi quốc gia, có vai trò to lớn của các lý thuyết về tư pháp quốc tế. Vì vậy, ở nhiều nước, các học thuyết, sách, tư tưởng, quan điểm của các học giả nôi tiếng về tư pháp quốc tế có ảnh hưởng không nhỏ tới các quyết định của tòa án và được coi như loại “nguồn bổ trợ”. Thẩm phán thường tham khảo các lí thuyết nổi tiếng về tư pháp quốc tế để giải quyết những vấn đề thực tế còn đang gây tranh luận hoặc chưa rõ ràng. Tuy nhiên, loại nguồn này chỉ có giá trị tham khảo chứ không có hiệu lực bắt buộc.
Tài liệu tham khảo
1. Hoàng Thị Kim Quế (2015), “Giáo trình Lý luận nhà nước và pháp luật”, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia Hà Nội.
2. Nguyễn Minh Đoan, Nguyễn Văn Năm,.. (2022), “Giáo trình Lí luận chung về nhà nước và pháp luật”, Trường Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội.
Chúng tôi mong rằng nội dung trên hữu ích cho bạn. Bạn có câu hỏi cần giải đáp? Hãy để lại lời nhắn để chúng tôi có thể hỗ trợ bạn./.